Lat meg først få gratulera med jubileet, og leggja til at eg er glad for å vera her, og få tala til eit så stort og sakkunnig publikum.
Som nokon kanskje veit, kjem eg frå ein typisk kraftkommune, og er stadig ein slags kraftkar, kraftsosialist og kraftpatriot. Eg er vaksen opp med 50 periodars industristraum i heimen, og med såkalla vippe, som straks mørkla heile huset og fekk NRK til å forstumma når vi skrudde lyden av Stavangerensemblet litt for høgt. På den tida måtte vi nøya oss med ein og same straumtype frå det grå og triste kommunale kraftverket. Ja, eg trur til og med at lyset var grått og sosialistisk når det kom ut frå den kommunale kontakten. Men subsidiert var den, straumen, nesten gratis, så vi sløsa i veg, ut frå den forkastelege tanken at når vi som budde under dei tette skyene på den norske Regnkysten hadde fått naturen rundt oss øydelagt av demningar og kraftlinjer, så fortente vi kompensasjon i ei eller anna form.
Vi er altså ikkje på den vestafrikanske Gullkysten, men på den vestskandinaviske Regnkysten. Her gjekk det glitrande paradegater i form av røyrgater som fulle av energi stupte frå heia ned mot kraftstasjonen innarst i fjordbotnen.
I dette selskapet treng eg ikkje minna om at det lenge var uråd å overføra elektrisk kraft over lange avstandar utan at energitapet blei for stort. Ved sida av kraftkatedralane sto det derfor alltid ein fabrikk som spydde tett omnsrøyk opp i skylaget som var tett nok frå før. Og regnet hølja ned utan stans. Om eg ikkje minnest feil, var eg tolv år første gong far min tok meg i handa og leidde meg opp på oversida av røyken og skyene og viste meg sola. For eit mektig og blendande syn!
Lite visste vi då om kva for muligheter vi hadde. Den tanken var fjern, ja, utenkeleg var det at vi ein dag kunne få fridom til å velja sjølve, og mekla vår eigen straum, slik som i dag. I dag slepp vi å ha grå og triste byråkratar som bestemmer kva slags straum vi skal bruka. Ingen kommunale instansar sosialiserer retten vi som einskildindivid har til å forhandla fra våre eigne, individuelle kraftsatsar. Tenk på kva slags muligheter det gir, for ein forfattar, ikkje minst!
Når eg skal dikta i dag, brukar eg vanlegvis straum frå Bjølvefossen eller Tyssefaldene på datamaskinen eller til å surfa på nettet. Men eg har også lagt til sides nokre kilowatt med årgangsstraum frå A/S Saudefaldene til bruk for å skildra særleg personlege og sentrallyriske forhold.
Når eg derimot skal uttrykka meg meir urbant, hentar eg kraft og styrke frå Bergenshalvøen på PC-en, med Lyse kraft i leselampa over meg, og vanleg bulk av dansk kolkraft i panelomnen. Og til vanleg sakprosa er Oslo Lysverker eller Viken Energi meir enn godt nok, særleg når den kjem frå gode nedbørsår, som i år og i fjor. Då er vintage årgangskraft langt frå nødvendig. For at eg skal ha godt eller dårleg samvit når eg set meg til datamaskinen, prøver eg så sant eg kan å mekla vindkraft og bølgekraft og solenergi til bruk i den daglege dont, tina kveldspizzaen osv. Det er det eg meiner er det fine, at nå har vi fridommen, og valmulighetene. Klart at dette må kosta. Men fridommen til å velja og mekla mellom så mange flotte kraftsatsar er sjølvsagt mykje meir verdt enn litt svinging oppover i kraftprisane. Ingenting er betre mot kulde og forfrysningar enn 25 raske armtøyningar, seier eg til dei gamle damene som klagar over at dei frys.
Men ikkje berre har vi fått uante muligheter. Det er mange andre fordelar også. For eksempel har vi blitt kvitt røyken og forureininga, og den uestetiske skipsbygginga midt inne i storbyane våre. Det er eit stort framsteg. Med den deregulerte kraftforsyninga kan vi nå senda fabrikkane dit dei høyrer heime. Til utkantane, til utlandet, til U-landa, til kinesiske gulags, indonesiske samleband og brasilianske sweatshops. Med andre ord dit pepparen gror.
Her kan den nye globale underklassen sveitta og slita med å koka aluminium og mangan for ei lusaløn, og gi sitt bidrag til vår vel fortente rikdom, så langt borte at vi garantert slepp å sjå dei, slepp å sjå utsleppa, slepp å ha dårleg samvit. Kan vel verda ordnast betre og meir forstandig enn dette?
Alle James Bond-filmar sluttar med at skurken gøymer seg i eit skummelt fabrikkanlegg. Verda og det sivile samfunnet blir berga ved at vår mann sprenger anlegget slik at produksjonsutstyret går til himmels.
For oss som bur i Oslo, er det særleg to trekk som har forandra bybildet dei siste tiåra. Tungindustrien har blitt borte. Kværner Lodalen er nedlagt. Akers Mek har blitt Aker Brygge. Spikerverket bokklubb og restaurant. Det er det eine. Det andre er at i løpet av det siste tiåret har det blitt vanleg å møta tiggarar over alt i Oslo sentrum. Er det nokon som trur at dette er tilfeldig? Sjølv har eg ein sterk mistanke om at desse to fenomena heng saman.
Då arbeidarklassen blei borte,
kom tiggarane tilbake.
Då arbeidarklassen blei borte,
gjekk ledarlønningane gjennom taket.
I ei skarp tilnærming til desse utslaga av globalisering undrar den slovenske sosialfilosofen Slavoj Zizek seg over om at «i den idelogiske forståinga til Vesten i dag er det ikkje slik at det er arbeidet sjølv -- manuelt arbeid i motsetning til «symbolsk» verksemd -- heller enn sex, som har blitt åstad for obskøn sedløyse og må løynast frå augo til ålmenta?» Han legg til at som Hollywood-filmen er manuelt arbeid blitt noko som går føre seg i mørke grotter under jorda, eller blir utført av dei usynlege millionane som sveittar og slit for vår velstand i den fattige verda. Eller for den del på oljeplattformar i Nordsjøen og oppdrettsanlegg langs norskekysten. Så lenge arbeidet et gøymt unna på denne måte, kan vi i dei rike storbyane i det velståande Vesten trygt babla vidare om at arbeidarklassen er borte. Zizek legg til: «Avgjerande i denne tradisjonen er ei stilltiande samanlikning mellom arbeid og brotsverk: ideen om at hardt arbeid er ei kriminell verksemd som ålmenta ikkje må få auga på.»
Ein gong i blant får ein forfattar eit sterkt inntrykk av å ha sagt noko som ligg i dødvinkelen for offentleg sjølvforståing og som bør løynast for publikum fordi det stygt og obskønt. I dag kan ein skryta av, og visa solidaritet med rovdyra i skogen, med vågekvalen i havet, med taterfolket, med gjeldsoffera, med dei rusavhengige, med forfattaren Knut Hamsun, og med deg som har prostitusjonserfaring. Skulle ein slumpa til å seia noko vakkert om tungindustrien og industriarbeidaren, anna enn at han er utdøydd og har gått til dei evige jaktmarknader, som det vel heiter i dag, men like fullt stemmer på Carl I. Hagen frå grava i det hinsidige, ja, så er 101 ute.
Sagt på ein annan måte: Den organiserte industriarbeidarklassen er den einaste krafta som har utfordra kapitalismen. I dag er den sjølvmedvitne arbeidarklassen svekka eller utsletta i Vesten, og erstatta med tropiske slavearbeidarar, som arbeider under forhold der graden av utbytting er tilbake på 1800-talsnivået, utan nokon av dei rettane den vestlege arbeidarklassen har kjempa fram. Ikkje underleg at det er framvising av fysisk arbeid som dei herskande tankane i dag ser på som obskønt!
Gjennom mange år har presse, film og litteratur gitt oss alle solid bakgrunn for å forstå at arbeidslivet, særleg i dei såkalla «distriktene», i tillegg til å vera obskønt, også er ein dyr fornøyelse, som vi truleg ikkje vil få råd til å halda oss med i framtida. Skal vi tru toneangivende meningsdannarar, er for eksempel oljeutvinning, ilandføring av gass, havbruk og prosessindustri primitive verksemder som vi bør kvitta oss med for å bli avanserte industrinasjonar Når folk der ute i distriktene har fått lov til å tura fram som dei gjer, med oljeutvinning i Nordsjøen, ilandføring av gass på Kårstø, fiskeoppdrett på Smøla og aluminiumskoking på Karmøy, så er det eine og aleine fordi desse kostbare aktivitetane blir subsidierte av dei tilsette i hovudstadspressa, særleg oppofrande, etter det eg har lese meg til, av journalistane i Aftenposten, Dagbladet, VG, Morgenbladet og Dagens Næringsliv.
Nå er jo heller ikkje NHO for katten. På Majorstua har dei rekna seg fram til at det er Oslo som brødfør nordlendingane. Eller for å seia det med VG, 24.06.02: «Finnmarkingene lever midt i matfatet, med noen av verdens rikeste fiskeressurser rett utenfor stuedøren. Det er utrolig at det skal være så vanskelig å leve av dette. En start kan være å gå gjennom fiskeripolitikken med fordomsfri øyne. Egen inntekt skaper selvtillit. Så blir det kanskje slutt på sutringa også ...» Og Dagsavisen legg til, den 17.07.02: «Oslos hensyn til distriktene er nesten uten sidestykke i europeisk sammenligning. Når distriktenes kulturelle hegemoni nå svinner hen, betyr det at solidariteten med utkantene også modereres.»
Nå orkar snart ikkje dei som trekker på Akersgata å subsididera fiskarar og oljearbeidarar lenger.
I ein artikkel i tidsskriftet Samtiden har den tyske forfattaren Hans Magnus Enzensberger
analysert desse avisene under mottoet Verden forsvinner. Den verda som skrumpar inn i avisspaltene, er ikkje berre utlandet, men også utkanten og u-landa. Det som blir igjen er det som nokon kallar virkelighet, og andre avis. Slik politisk er det motsette av apolitisk, er vis som kjent det motsette av avis. Når visdommen blir borte, blir avisdommen igjen.
På åttitalet erklærte kapitalismen krig mot arbeidarklassen, og vann.
Den som seier dette, er ingen marxist eller samfunnsstormar, men den liberale amerikanske økonomen Lester Thurow. Mykje tyder på at Thurow har rett, sikkert i den første, på kort sikt også i den andre delen av påstanden. Ikkje berre har kapitalismen vunne. Ikkje berre blir dei sosiale skilnadene større. Dei overvunne, både om dei kallar seg kommunistar, sosialistar eller sosialdemokratar, har dessutan levert inn våpna. Dei har gitt opp sine eigne prosjekt om politisk makt og tatt til takke med den underordna rolla kapitalismen tilskriv folkevald regjeringsmakt. I staden for å representera folket og arbeiderklassen har dei underordna politikken under den reelt eksisterande økonomien. Dette går saman med ei ideologisk avpolitisering av kapitalismen. Postpolitikken ser kapitalismens herjingar som naturkatastrofar, og motstanden som «kultur» og politikk. Når postpolitikarane snakkar om kapitalismen, seier dei som Gertrude Stein sa om amerikanske storbyar, at «Det er ingen «der» der.» Men vi lever stadig i eit verkeleg samfunn, med verkeleg historie, verkelege sosiale motsetningar, verkelege muligheter og verkelege sosiale krefter som kjempar om makta. Sjølv i det virtuelle samfunnet er det eit «der» der. Men denne røyndommen viser seg ofte i form av tekstar, slik at diskursanalyse må utfylla dei sosioøkonomiske tilnærmingsmåtane.
I det absolutte demokratiet er alle representerte i styringa av staten, og alle kan vera desse representantane. Det reelt eksisterande demokratiet er utlevert til storkapitalen. Økonomisk makt gjer vald mot så godt som alle demokratiske rettar. Pengar kan kjøpa dei fleste verdiar som i eit demokrati ikkje skal vera til sals: juridiske fordelar i retten, talarstolar som gir ytringsfridommen til talaren større vekt, osv.
Av dei 100 største økonomiane i verda er 47 nasjonar, og 53 storkonsern. Sjølv i Latin-Amerika, der frie val har ført erklærte sosialistar og venstresosialistar inn i regjeringskontora i Brasil, Uruguay, Chile, Bolivia, Ecuador og Argentina, og truleg skulle gjort det i Mexico, er det få teikn til alternativ utover å dempa verknadene av marknadsøkonomien. I land der hundane til dei rike får betre mat enn borna til dei fattige, har ingen folkevalde regjeringar utfordra interessene og privilega som gjer dette mulig. Den såkalla Matteus-effekten, som sosialteorien lenge har vist til, har blitt gjennomført i praktisk politikk: «For den som hev, han skal faa, so han hev nøgdi; men den som inkje hev, skal missa endaa det som han hev.» (Matt. 13.12, gjendikta av Alexander Seippel).
Viss Thurow og mange med han har rett, er det to dramatiske tiår vi har gjennomlevd. Paradigmeskifte, historisk vendepunkt. Hos oss har oljerikdommen dempa skadeverknadene, men også her til lands har den økonomiske krigføringa på den eine sida skapt ufattelege nye formuer, og på den andre sida utsletta menneske, bedrifter og heile samfunn.
Motstanden har i liten grad hatt politiske, og i endå mindre grad parlamentariske uttrykk. Men kva med litterære? Kor har korrespondentane vore i denne krigen mot dei fattige? Har kapitalismens triumfarta krig mot arbeidarklassen blitt forstått og formulert i kunsten og i litteraturen? Og meir grunnleggande: finst det eit språk for dette?
For eigen del har eg gjennom fleire tiår prøvd å skildra dei samanvevde følgene av avindustrialisering og globalisering av finanskapitalen. Arbeidets lys (1990) tar for seg verksemda til Union Carbide i Sauda på den vestskandinaviske Regnkysten og i Takoradi/Nsuta på den vestafrikanske Gullkysten. Pampa Unión/Sudamericana (1994/2001) startar med nedlegginga av chilenske og bolivianske gruvesamfunn. Osloprosessen (2000) handlar om dei ideologiske følgene av avindustrialiseringa av hovudstaden. Shanghai ekspress (2001) er ei reiseskildring gjennom tigerøkonomien på den kinesiske austkysten, medan Hotel Tropical (2003) tar for seg tropehotella som kommandosentralar i det økonomiske verdssystemet. Og seinast i Grand Manila (2006) har eg skildra tilgrensande spørsmål i romanform, frå Bhopal i India til Sauda i Norge og Hawk´s Nest i West Virginia i USA.
Dette var bakgrunnen for at eg sommaren 2006 takka ja til å reisa til Svalbard for å skriva ei bok om ein nedlagd russisk gruveby. På ein måte er eg sikker på at det var mine eigne hieroglyffar eg strauk fingertuppane mot då eg for første gong famla meg gjennom mørkret i dei tomme bygningane i den forlatne gruvebyen Pyramiden. Med mitt utgangspunkt var det heile tida nærliggjande å spørja seg sjølv: Vil stader som Odda, Sauda, Tyssedal om nokre år stå igjen slik, med forlatne pyramidar som mausoleum etter industrielle faraoar?
Fram til byen blei endeleg fråflytta i 1998, var Pyramiden innarst i Isfjorden på Svalbard det nærmaste ein kunne komma ein sovjetisk mønsterby. Den var grunnlagt i 1946, midt under stalinismen, og utforma for statsselskapet Trust Arktikugol av prosjekteringsfirmaet Lenghiprosjakt i Leningrad.
Rundt sentralaksen langs hovudgata i byen var det bygd bustadhus i fire etasjar, skular, barnehagar, klubbhus, hotell i sovjetisk pomp og prakt, polarmuseum, fullt utstyrt sjukehus med fire faste legar, svømmehall med internasjonale mål. Bak Lenin-bysten øverst i hovudgata tronte Kulturpalasset med kinosal, idrettshall, ballettstudio, musikksal, stort bibiliotek der to fulltids bibliotekarar heldt styr på fleire titals tusen band. Byen hadde importert russisk gras i fellesområda, fjernvarme, sentralfyr, fjøs og drivhus som gjorde innbyggarane sjølvforsynte med friske matvarer. I prinsippet var det eit pengelaust samfunn. Lange, betalte feriar i Syden. Etter kontraktstida på to-tre år fekk arbeidarane fleire privileg når dei flytta tilbake til fastlandet: busetja seg kor dei ville i Sovjetunionen, låg pensjonsalder, løyve til å kjøpa privatbil, osv.
Den dag i dag ser Pyramiden ut som om den er bygd for æva, eller rettare, for Sosialismens Siger. Som utstillingsvindauga for eit politisk system må det vera det mest avsides som nokon gong er bygd. Stort sett er det isbjørn og polarrev som har kunna spegla seg i bildet av Pyramiden som sosialismens triumf.
Fleirtalet av dei sovjetiske gruvearbeidarane på Svalbard var ukrainarar, frå Satka-gruva i steinkolfeltet i Donbass. I Pyramiden var det likevel russarane som dominerte, mange frå kolfelta rundt byen Tula, 220 km sør for Moskva.
Samanlikna med den nedslitne russiske hovudbasen i Barentsburg, blir Pyramiden skildra som reine mønsterbruket. Dei fleste likte seg betre her. Konsulatet og statsorgana låg i Barentsburg, men også den avsides geografiske plasseringa gjorde kontrollen og overvakinga meir avslappa i Pyramiden. Mindre stat, mindre KGB, meir sjølvstyre. Også dei norske naboane likte å komma til Pyramiden, sjølv under den Kalde krigen. Kontakten gjekk føre seg i organiserte og offisielle, men ikkje nødvendigvis mindre festlege former, det er begge partar enige om.
I hovudsak hang nedlegginga av Pyramiden hausten 1998 saman med to ting: Slutten på den Kalde krigen, og samanbrotet til den sovjetiske planøkonomien. Trust Arktikugol er framleis eit statsselskap, og har små midlar å rutta med. Strategisk er ikkje Svalbard lenger så avgjerande viktig. Dessutan var gruvene i Pyramiden tungdrivne, og lite rekningssvarande. Rubelkrakket i 1997-98 må ha spelt inn, saman med den store flyulukka på Tempelfjellet ved Longyearbyen, som kravde livet til 141 russiske og ukrainske gruvearbeidarar på veg til overvintring i Barentsburg og Pyramiden.
På mange måtar gir denne staden eit eineståande utgangspunkt for å reflektera over tema som kommunismens historie, Sovjetsamveldets samanbrot, sosialismens framtid. Pyramiden. Portrett av ein forlaten utopi, som er tittelen på mi bok, sluttar med ein epilog, som tar for seg slike spørsmål i ei oppdikta skildring av hundreårsmarkeringa for Oktoberrevolusjonen i 1917, slik den kan gå føre seg i Pyramiden i 2017.
På denne tida vil overgangen frå industrikultur til kulturindustri ha rive over alle band mellom økonomi og politikk. Lykkehjulet har erstatta tannhjulet som økonomisk drivkraft. Frå den snøfattige vinteren 2007 vil mange nordmenn framleis hugsa den episke striden mot dåverande LO-ledar Gerd-Liv Valla. Som vi veit, blei Det norske Mediepartiet (DnM) samla organisatorisk i løpet av denne dramatiske striden, og var dermed i praksis det einaste reelle maktsentret. Den såkalla speilfløyelserevolusjonen var organisert av reklamebyrået Babel ProPaKlama i samarbeid med klesgiganten Hennes Dressmann, og stadfesta berre dette paradigmeskiftet. Dei gripande fjernsynsbildene av den nye hegemoniske klassen, kledd i speilfløyel frå topp til tå, gjekk verda over, medan dei svinga små speglar att og fram i den gnistrande vinterlufta, som for å gjenspegla Opplysnings dialektikk, og song Velvet Underground og Nicos I´ll Be Your Mirror unisont, med isklump i halsen og tårer av iskrystall på kinnet. For ope kamera grein nyhetsankeret på CNN(NNN) openlyst over denne demonstrasjonen av heroisk fridomsvilje. Babel ProPaKlama kjempa om hovudentreprisen på det som blei heitande den Store Svenska Rea-volusjonen (Revolusjon på tilbod).
For å revitalisera politikken og partistrukturen vedtok det nye Stortinget haustsesjonen 2013 å privatisera seg sjølv, og etter kvart gå på børs som eit holdingselskap for produksjon av rality-teve, styrt av såkalla ratings. Den opprivande striden om kven som skulle overta som LO-formann etter Knut Haavik, enten Fredrik Skavlan frå NJ (Norsk Journalistlag) eller den radikale Knut Nærum frå NOPA (Norsk Forening for komponister og tekstforfattare), førte til politisk splitting, med mediepartia Se & Nå og Her & Hør som dei dominerande blokkene. Mediepartiets Event Representative (dvs. stortingsrepresentant) var i sju år på rad kåra som den mektigaste personen i riket. Alt fysisk næringsliv var nå utsårsa til eit manpowerfirma som hadde hovudsete i Poznan i Polen, tilsynelatande kontrollert økonomisk av eit nigeriansk oljekartell, men eigentleg styrt av tidlegare fagforeningsbossar i sørafrikanske og brasialianske pensjonsfond. Men dette er av heilt underordna interesse, i og med at etter år 2010 nådde berre saker om kulturell, ikkje økonomisk kapital opp i nyhetsbildet. Det gode liv var å sjå seg sjølv på teve heile tida. Når du ikkje er på, er det ingen vits i, å vera til. Fordi politikken berre handla om avbildingar, var den avmektigast, som såg seg sjølv mest.
Med unntak av gresk-romersk bryting, og boksing, leda det norske skikongehuset både den innbringande showsportnæringa, og tilskodarutdanninga ikkje berre i Norge, men også i Nord-Sverige, og i Finland, og i det nordvestrussiske storhertugdømmet Kola, pluss den danske kvinnehandballen. Under mottoet Engler i sneen var nordmannen Ari Behn den sjølvskrivne presidenten i den internasjonale vinterolympiske komiteen. Jula varte heilt til påske, som til gjengjeld var avskaffa, på grunn av snømangel.
Frå starten av skuleåret 2013 var tilskoding (eller tilskuing på sidemålet) utan samanlikning det mest søkte studiefaget innan vidaregåande utdanning, med universitetet i Sogndal som den førande lærestaden. På Campus Fosshaugadn starta ein alt i 2007 arbeidet med «mastergrad i sidekommentering, med tanke på OL i Tromsø i 2018». Sidan kunne ein fordjupa seg i heiing på skøyteløparar i temperaturar under 10 minus, slå autentiske langrennsflokar som under dei olympiske leikane på Lillehammer, medan musikkundervisninga handla om å synga supportersongar og læra fleirstemte talekor som i VIF-klanen:
Øl og vold, skamslått bønder, øl og vold, skamslåtte bønder!
Den stadig yngre og lovande Trond Giske frå det vesle fløypartiet Aftp./dgbl. (a-s), som blei vald til regjeringssjef gjennom ein parlamentarisk hestehandel som forhindra at majoritetsledaren og popstjerna Suzukie Yod fekk vervet, tok sjølv initiativ til å skifta namn på stillinga, frå statsminister til Event Director. Med denne tittelen sa han tydeleg frå om at den politiske striden nå eine og aleine sto om stagepass til sendeflater, utestader, nettstader, restaurantbord, bakrom og spalteplassar. Det liberale demokratiet gav rikeleg politisk handlingsrom. Og samstundes hindra det at desse handlingane fekk sosiale og økonomiske følger. Ein ny og pseudoaristokratisk overklasse retta seg aleine etter hoffet, det vil seia media.
Viss mine opplysningar er tilnærma riktige, er det omlag dette offentlege livet vi kjem til å møta i løpet av den kommande tiårsperioden. Såleis er det opp til oss sjølve å gjera spådommane til skamme, eller få dei til å gå i oppfylling.
I daglegtale blir fantasi og realisme ofte sett på som motsetningar. Men i litteraturen, som i livet, er fantasi og realisme ofte det same. På den måten at det krevst vill fantasi for å vera streng realist, og streng realisme for å leva, og skriva fantastisk.
For å forstå og skildra det norske samfunnet av i dag er det nødvendig å skriva slik at lesaren lurer på kva som skjer på neste side, og på neste side igjen. Og på kva som skjer på siste side.
Og på siste side lurer han, eller ho på kva som eigentleg har skjedd.
Men nei, ikkje i litteraturen, ikkje i mine eller andre sine bøker.
Men med politikken, men med Oljå, men med EU, men med fjernsynet, men med fagforeningane, men med oss som hadde husmødre, men med rikdommen, men med klimaet, men med framtida.
Men med dykk.
Men med meg.
Men med oss.
VIRKSOMME ORD